Η Δονούσα που στην αρχαιότητα ονομαζόταν Δόνουσα ή Δονουσία, κατοικήθηκε από την προϊστορική εποχή. Ανασκαφές που έγιναν στην περιοχή Βαθύ Λιμενάρι έφεραν στο φως ερείπια Γεωμετρικού οικισμού που είχε κτισθεί πάνω στα απομεινάρια παλαιότερου οικισμού της εποχής του Χαλκού. Την Ρωμαϊκή περίοδο υπήρξε τόπος εξορίας και τον Μεσαίωνα χρησιμοποιήθηκε σαν καταφύγιο των πειρατών.

Το γεγονός ότι οι κάτοικοί της έμαθαν για την έκπτωση του Όθωνα, 14 χρόνια αργότερα, κατά την διάρκεια της επίσκεψης του βασιλιά Γεωργίου του Α’, δείχνει πόσο απομονωμένα ήταν τα νησιά της άγονης γραμμής εκείνη την εποχή. Το νησί έχει ήδη κατοικηθεί από τη γεωμετρική εποχή, όπως μαρτυρούν τα ευρήματα από τη τοποθεσία Βαθύ Λιμεναρίου (ανατολική πλευρά έναντι της Αμοργού). Οι ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν εκεί από το 1968 ως το 1972, έδειξαν ότι υπήρχε οικισμός, που κατά το κύριο μέρος του σήμερα έχει καταποντιστεί. Εκεί βρέθηκε αρκετά μεγάλος αριθμός κεραμικών και χάλκινων αγγείων, τόσο λατρευτικών όσο και καθημερινών πίθων κ.α. της μέσης γεωμετρικής εποχής. Ακόμη, αγγεία με γεωμετρικά σχέδια και ανθρώπινες μορφές, που κοσμούν σήμερα το αρχαιολογικό μουσείο της Νάξου.

Σταυρός Εκεί βρίσκεται το κέντρο του νησιού, όπου βρίσκεται και το λιμάνι. Στο χωριό Σταυρός υπάρχουν τα περισσότερα καταστήματα του νησιού (ταβέρνες, σούπερ Μάρκετ, ψιλικά, μπαρ, εστιατόρια, κ.α.). Εκεί είναι στεγασμένο το δημαρχείο και το Ιατρείο του νησιού, όπως και η μικρή εκκλησία (η “Παναγίτσα”) στην κορυφή του λόφου. Μπορείτε να κάνετε περιπάτους στα δρομάκια του χωριού, να δοκιμάσετε την τοπική κουζίνα, να δροσιστείτε στα καταγάλανα νερά της παραλίας και το βράδυ να διασκεδάσετε σε ένα από τα δύο μπαράκια του χωριού ακούγοντας όλων των ειδών την μουσική, αλλά και αγναντεύοντας την θάλασσα.

Μεσαριά  Μικρό χωριουδάκι, σχεδόν ακατοίκητο.

Μερσίνη Ένα ακόμη μικρό χωριό, γεμάτο από πηγές πόσιμου νερού που αναβλύζουν από το βουνό, πράγμα το οποίο έχει σαν αποτέλεσμα την ύπαρξη οπωροφόρων δέντρων και κήπων γεμάτους με φρέσκα λαχανικά. Η θέα από το χωριό είναι απίστευτη. Τέλος μπορείτε να απολαύσετε το φαγητό σας σε μια από τις δύο ταβέρνες του χωριού (“Τζι-Τζι” και “Η κόρη του Κυρ-Μιχάλη”).

Καλοταρίτισσα Ένα μικρό χωριουδάκι στην άκρη του νησιού. Εκεί μπορείτε να δείτε την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, να κάνετε μπάνιο στα καταγάλανα νερά των μικρών παραλιών της περιοχής και να φάτε στην φανταστική ταβέρνα.

01. Στο χωριό Σταυρός Υπέροχη παραλία με καταγάλανα νερά, 1 λεπτό από το λιμάνι του νησιού. Δεν επιτρέπεται κάμπινγκ και γυμνισμός.

02. Στο χωριό Καλοταρίτισσα Υπέροχη παραλία με κρυστάλλινα καταγάλανα νερά. Φανταστικός βυθός, πάρτε μια μάσκα, βατραχοπέδιλα πολύ κέφι και καλή διασκέδαση. Δεν επιτρέπεται κάμπινγκ και γυμνισμός.

03. Στο χωριό Κέδρος Η παραλία του Κέδρου, βρίσκετε περίπου ένα χιλιόμετρο από το λιμάνι. Στην παράλια επιτρέπεται το κάμπινγκ και ο γυμνισμός. Τα νερά είναι καθαρά και μπορείτε με μια μάσκα να δείτε ότι έχει απομείνει από το βυθισμένο γερμανικό πλοίο λίγα μέτρα από την παραλία. Τέλος μπορείτε να απολαύσετε το ποτό σας και το φαγητό σας στο μπαράκι που βρίσκετε μερικά μέτρα πίσω από την παράλια. Επιτρέπεται κάμπινγκ και γυμνισμός.

04. Λιβάδι Απλά υπέροχη, τέλεια νερά, απίστευτη ηρεμία. Δεν επιτρέπεται κάμπινγκ και  γυμνισμός.

05. Φύκιο Απλά υπέροχη, τέλεια νερά απίστευτη ηρεμία. Δεν επιτρέπεται κάμπινγκ και γυμνισμός.

06. Τρυπητή Ησυχία, δροσερά νερά, υπέροχος βυθός. Δεν επιτρέπεται κάμπινγκ και γυμνισμός.

Σταυρός Πρωτεύουσα και κέντρο της ζωής του νησιού είναι η Δονούσα ή Σταυρός, πανέμορφος οικισμός με αυθεντικό κυκλαδίτικο χρώμα, χτισμένος σε έναν απάνεμο κόλπο στις νοτιοδυτικές ακτές, όπου βρίσκεται και το λιμάνι, καλά προφυλαγμένο από τους βοριάδες του Αιγαίου.

Μερσίνι Ένας καταπράσινος οικισμός με βερικοκιές, ροδακινιές και συκιές περιμένει είναι το Μερσίνι. Δροσερό νερό αναβλύζει από την πηγή στις ρίζες ενός αιωνόβιου πλάτανου κοντά στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας.  Στη θέση Βαθύ Λιμενάρι υπάρχουν ερείπια οικισμών της γεωμετρικής εποχής, που είναι τα αρχαιότερα δείγματα κατοίκησης στο νησί. Στο Μερσίνι υπάρχει ένα αξιοθέατο ειδικού ενδιαφέροντος: το μεικτό σύστημα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, που έως το 2002 ηλεκτροδοτούσε τον οικισμό.

Η Καλοταρίτισσα βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της Δονούσας. Είναι ένα πανέμορφο χωριουδάκι με χαμηλά πετρόχτιστα σπιτάκια και την κατάλευκη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου.

Ο Τίμιος Σταυρός είναι η μεγαλύτερη εκκλησία της Δονούσας καθώς και προστάτης του νησιού. Πρωτοχτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Μια δυνατή καταιγίδα γκρέμισε την εκκλησία και παρέσυρε όλα τα απομεινάρια της στη θάλασσα.   Η εικόνα της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού βρέθηκε μετά από μέρες στη αμμουδιά της Αγ. Παρασκευής στην Κάτω Μεριά της Αμοργού από τον Δημήτριο Σκοπελίτη ο οποίος οργάνωσε έρανο με σκοπό της ανέγερση νέου ναού, αυτή την φορά όμως ψηλότερα και σε ασφαλέστερη θέση. Το 1902 εγκαινιάσθηκε ο νέος ναός, τετράγωνος με τρούλο, που στολίζει σήμερα τον μεγαλύτερο οικισμό του νησιού, ο οποίος πήρε και το όνομά του από την εκκλησία – παλαιότερα λεγόταν Κάμπος. Στη γιορτή του Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου, έρχονται προσκυνητές από τα γύρω νησιά με τάματα και λαμπάδες για να τον ευχαριστήσουν.  Το απόγευμα της παραμονής της 14 Σεπτεμβρίου γίνεται λειτουργία στην εκκλησία του Σταυρού και ακολουθεί εκδήλωση στον προαύλιο όπου προσφέρεται άρτος, φαγητό -το παραδοσιακό πατατάτο- και κρασί. Ακολουθεί πανηγύρι με παραδοσιακά συγκροτήματα.

Οι τοπικές γιορτές δίνουν την καλύτερη ευκαιρία για διασκέδαση, αλλά και γνωριμία με την παράδοση του νησιού. Η Κοινότητα της Δονούσας διοργανώνει κάθε χρόνο κατά τη θερινή περίοδο, πολιτιστικές εκδηλώσεις, που περιλαμβάνουν χορευτικά, θεατρικές παραστάσεις, ομαδικά παιχνίδια, και άλλα πολιτιστικά δρώμενα.

27 Ιουνίου – Γιορτή του ξενοδόχου  Στις 27 Ιουνίου πραγματοποιείται εκδήλωση με στόχο τη γνωριμία των υπαρχόντων επισκεπτών με το νησί. Γι’ αυτό το λόγο παρουσιάζεται έκθεση φωτογραφίας με τα αξιοθέατα του νησιού, έκθεση λαογραφίας, καθώς και προβολή των υπαρχόντων καταλυμάτων μέσω φυλλαδίων και φωτογραφιών.

Ιούλιος – Κυνήγι θησαυρού  Την τελευταία εβδομάδα του Ιούλιου πραγματοποιείται το «Κυνήγι του Θησαυρού», το οποίο διαρκεί μέχρι και τρεις ημέρες. Η εκδήλωση στηρίζεται σε ένα μύθο του νησιού: το 1768 ο θρυλικός Μαύρος Πειρατής, κυνηγημένος από την τουρκική αρμάδα, βρήκε καταφύγιο στη Στενόζα (όνομα της Δονούσας εκείνη την εποχή), όπου, όπως λέγεται, έθαψε ένα μεγάλο θησαυρό. Το “Κυνήγι του Θησαυρού” είναι ένα παιχνίδι ευστροφίας και αποφασιστικότητας για μεγάλο αριθμό παικτών. Οι παίχτες, συνήθως 50-100 συνολικά, έχουν ως στόχο να εντοπίσουν και να καρπωθούν το θησαυρό. Ακολουθώντας διάφορους γρίφους, πλησιάζουν σταδιακά στη μυστική θέση του θησαυρού, αλλά ταυτόχρονα ανακαλύπτουν το νησί, περπατούν τα μονοπάτια του, γνωρίζονται με τα μνημεία και τα ορόσημά του, αναγνωρίζουν τα τοπωνύμια και αλληλεπιδρούν με τους κατοίκους. Κάθε φορά, η πορεία είναι μοναδική. Εκτός από τους γρίφους, πρέπει να ανταποκριθούν και σε άθλους, κατασκευές ή συνθέσεις τόσο απρόσμενες όσο και διασκεδαστικές. Ανακαλύπτουν, έτσι, οπτικές γωνίες και βιώνουν εμπειρίες που τους φέρνουν πιο κοντά στον τόπο, κάνοντας τις καλοκαιρινές διακοπές τους μοναδικές και αξέχαστες. Ο πραγματικός θησαυρός είναι άλλωστε αυτή η γλυκιά κι ουσιαστική ανάμνηση.

15 Αυγούστου – Πανηγύρι της Παναγίας Στις 15 Αυγούστου πραγματοποιείται το πανηγύρι της Παναγίας σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο στο λιμάνι του χωριού. Σκοπός της εκδήλωσης αυτής είναι η ψυχαγωγία των επισκεπτών με ζωντανή παραδοσιακή νησιώτικη μουσική και πολύ χορό. Στο χώρο της εκδήλωσης υπάρχει ειδικός πάγκος, όπου προσφέρονται το παραδοσιακό φαγητό “πατατάτο”, κρασί και αναψυκτικά.

14 Σεπτεμβρίου – Πανηγύρι του Σταυρού Στις 14 Σεπτεμβρίου πραγματοποιείται το πανηγύρι του Τιμίου Σταυρού, που είναι προστάτης του νησιού. Το λιμάνι και κεντρικό χωριό της Δονούσας λέγεται “Σταυρός” και έτσι η γιορτή αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία για το νησί.

Τοπικά Προϊόντα

Η πεντανόστιμη κουζίνα του νησιού περιλαμβάνει κατσικάκι γεμιστό με ρύζι, καβουρμά από χοιρινό, τηγανητές χορτόπιτες με σέσκουλα και μάραθο και, βέβαια, τη θαυμάσια “αξιαλομυζήθρα” και τα σπιτικά ζυµαρικά “κλωστά μακαρόνια” και “πιταρίδια». Πολύ εύγευστο είναι το ντόπιο κόκκινο ημίγλυκο ή γλυκό κρασί από ποικιλίες όπως βουδόματο, ροζακί, μανδηλαριά, αθήρι ή φωκιανό, ενώ την περίοδο του Οκτωβρίου οι κάτοικοι “ψήνουν” ρακί, που σερβίρεται με ξερά σύκα. Τη “γλυκιά κουζίνα” της Δονούσας συμπληρώνουν το παραδοσιακό παστέλι (σερβιρισμένο σε λεμονόφυλλα), και οι υπέροχες Φωτόπιτες, λουκουμάδες και ξεροτήγανα που φτιάχνουν στη γιορτή των Φώτων.

Τοπικές Συνταγές

Κάποια πιάτα από την παραδοσιακή κουζίνα της Δονούσας είναι:

• Το πατατάτο (κρέας κοκκινιστό με πατάτες)
• Ο καβουρμάς (κομμάτια χοιρινού βρασμένα και ανακατεμένα μαζί με το ζωμό τους, λίπος και καρυκεύματα)
• Τα γιαμπράκια (λαχανοντολμάδες)
• Το γεμιστό κατσίκι με ρύζι
• Σούβλη (κρέμα από σταρένιο αλεύρι, λάδι, νερό, αλάτι και ζάχαρη. Παλαιότερα το έδιναν σε μωρά γιατί είχε μεγάλη θρεπτική αξία)
• Οι Χορτόπιτες (μέσα βάζουν σέσκουλα, μάραθο και κρεμμύδι και μετά τις τηγανίζουν)
• Τα αρανιστά (ένα είδος τραχανά),
• Τα κλωστά (τα σπιτικά ντόπια μακαρόνια) και
• Τα πιταρίδια (οι μακριές χυλοπίτες που μαγειρεύονται με γάλα)
• Τα ξεροτήγανα για επιδόρπιο

Δρομολόγια από τον Πειραιά για την Δονούσα εκτελούν φεριμπότ ανάλογα με τις εποχές, ενώ καθημερινά συνδέει  το νησί το «ΕΞΠΡΕΣ ΣΚΟΠΕΛΙΤΗΣ» με τη Νάξο και τα υπόλοιπα νησιά του συμπλέγματος.

Για περισσότερες πληροφορίες: